(14) 4. สนฺถารวคฺควณฺณนา

[152] จตุตฺถสฺส ปฐเม อามิสสฺส จ ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส สนฺถรณํ ปิทหนํ สงฺคณฺหนํ สนฺถาโรฯ อยญฺหิ โลกสนฺนิวาโส อลพฺภมาเนน อามิเสน ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโทฯ ตสฺส ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปญฺญายติ , เอวํ ปีฐสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน อามิเสน ธมฺเมน จ สนฺถรณํ สงฺคณฺหนํ สนฺถาโรติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ อามิเสน สงฺคโห อามิสสนฺถาโร นามฯ ตํ กโรนฺเตน มาตาปิตูนํ ภิกฺขุคติกสฺส เวยฺยาวจฺจกรสฺส รญฺโญ โจรานญฺจ อคฺคํ อคฺคเหตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏติฯ อามสิตฺวา ทินฺเนหิ ราชาโน จ โจรา จ อนตฺถมฺปิ กโรนฺติ, ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาเปนฺติฯ อนามสิตฺวา ทินฺเนน อตฺตมนา โหนฺติ, โจรนาควตฺถุอาทีนิ เจตฺถ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ ตานิ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถายํ (ปารา. 185) วิตฺถาริตานิฯ สกฺกจฺจํ อุทฺเทสทานํ ปาฬิวณฺณนา ธมฺมกถากถนนฺติ เอวํ ธมฺเมน สงฺคโห ธมฺมสนฺถาโร นามฯ

[153-163] ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สนฺถารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(15) 5. สมาปตฺติวคฺควณฺณนา

[164] ปญฺจมสฺส ปฐเม ‘‘อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมํ ปวตฺตํ, อิโต ปรํ ภวงฺคํ มชฺเฌ สมาปตฺตี’’ติ เอวํ สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทปฺปชานนา ปญฺญา สมาปตฺติกุสลตาฯ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว วุฏฺฐานกุสลตาฯ ปเคว วุฏฺฐานปริจฺเฉทกญาณนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[165] ทุติเย อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อชิมฺหตา อกุฏิลตา อวงฺกตาติ อตฺโถฯ อภิธมฺเมปิ (ธ. ส. 1346) วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม อชฺชโว? ยา อชฺชวตา อชิมฺหตา อกุฏิลตา อวงฺกตา, อยํ วุจฺจติ อชฺชโว’’ติฯ อนชฺชวญฺจ อชฺชวปฺปฏิกฺเขเปน เวทิตพฺพํฯ โคมุตฺตวงฺกตา, จนฺทเลขาวงฺกตา, นงฺคลโกฏิวงฺกตาติ หิ ตโย อนชฺชวาฯ เอกจฺโจ หิ ภิกฺขุ ปฐมวเย มชฺฌิม-ปจฺฉิมวเย จ เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ จ อโคจเรสุ จรติ, อยํ โคมุตฺตวงฺกตา นาม, อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา ปฏิปตฺติยา วงฺกภาวโตฯ

เอโก ปฐมวเย ปจฺฉิมวเย จ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ จนฺทเลขาวงฺกตา นาม, ปฏิปตฺติยา มชฺฌฏฺฐาเน วงฺกภาวาปตฺติโตฯ เอโก ปฐมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ นงฺคลโกฏิวงฺกตา นาม, ปริโยสาเน วงฺกภาวาปตฺติโตฯ เอโก สพฺพมฺเปตํ วงฺกตํ ปหาย ตีสุ วเยสุ เปสโล ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ตสฺส โย โส อุชุภาโว, อิทํ อชฺชวํ นาม, สพฺพตฺถ อุชุภาวสิทฺธิโตฯ

มทฺทวนฺติ เอตฺถ ‘‘ลชฺชว’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ตตฺถ กตโม ลชฺชโว? โย หิรียติ หิรียิตพฺเพน หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อยํ วุจฺจติ ลชฺชโว’’ติ เอวํ วุตฺโต ลชฺชิภาโว ลชฺชวํ นามฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ลชฺชตีติ ลชฺโช, หิริมา, ตสฺส ภาโว ลชฺชวํ, หิรีติ อตฺโถฯ ลชฺชา เอตสฺส อตฺถีติ ลชฺชี ยถา ‘‘มาลี มายี’’ติ, ตสฺส ภาโว ลชฺชิภาโว, สา เอว ลชฺชาฯ

[166] ตติเย อธิวาสนขนฺตีติ เอตฺถ อธิวาสนํ วุจฺจติ ขมนํฯ ตญฺหิ ปเรสํ ทุกฺกฏํ ทุรุตฺตญฺจ ปฏิวิโรธากรเณน อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาสนโต ‘‘อธิวาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ อธิวาสนลกฺขณา ขนฺติ อธิวาสนขนฺติฯ สุจิสีลตา โสรจฺจํฯ สา หิ โสภนกมฺมรตตาฯ สุฏฺฐุ วา ปาปโต โอรตภาโว วิรตตาติ อาห ‘‘สุรตภาโว’’ติฯ เตเนว อภิธมฺเมปิ (ธ. ส. 1349) –

‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํ, สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ – อาคโตฯ

[167] จตุตฺเถ สขิโล วุจฺจติ สณฺหวาโจ, ตสฺส ภาโว สาขลฺยํ, สณฺหวาจตาฯ เตนาห ‘‘สณฺหวาจาวเสน สมฺโมทมานภาโว’’ติฯ สณฺหวาจาวเสน หิ สมฺโมทมานสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว นาม สณฺหวาจตาฯ เตเนว อภิธมฺเม (ธ. ส. 1350) –

‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปิํ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา, ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติ, ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตา, อิทํ วุจฺจติ สาขลฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อณฺฑกาติ สโทเส สวเณ รุกฺเข นิยฺยาสปิณฺโฑ, อหิจฺฉตฺตาทีนิ วา อุฏฺฐิตานิ อณฺฑกานีติ วทนฺติ, เผคฺคุรุกฺขสฺส ปน กุถิตสฺส อณฺฑานิ วิย อุฏฺฐิตา จุณฺณปิณฺฑิโย วา คณฺฐิโย วา อณฺฑกาฯ อิธ ปน พฺยาปชฺชนกกฺกสาทิสภาวโต กณฺฏกปฺปฏิภาเคน วาจา อณฺฑกาติ วุตฺตาฯ ปทุมนาฬํ วิย โสตํ ฆํสยมานา ปวิสนฺตี กกฺกสา ทฏฺฐพฺพาฯ โกเธน นิพฺพตฺตา ตสฺส ปริวารภูตา โกธสามนฺตาฯ ปุเร สํวทฺธนารี โปรีฯ สา วิย สุกุมารา มุทุกา วาจา โปรี วิยาติ โปรีฯ สณฺหวาจตาติอาทินา ตํ วาจํ ปวตฺตมานํ ทสฺเสติฯ

[168] ปญฺจเม ‘‘อวิหิํสาติ กรุณาปุพฺพภาโค’’ติ เอตฺตกเมว อิธ วุตฺตํ, ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.304) ปน ‘‘อวิหิํสาติ กรุณาปิ กรุณาปุพฺพภาโคปี’’ติ วุตฺตํฯ อภิธมฺเมปิ (วิภ. 182) ‘‘ตตฺถ กตมา อวิหิํสา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ, อยํ วุจฺจติ อวิหิํสา’’ติ อาคตํฯ เอตฺถาปิ หิ ยา กาจิ กรุณา ‘‘กรุณา’’ติ วุตฺตา, กรุณาเจโตวิมุตฺติ ปน อปฺปนาปฺปตฺตาวฯ

สุจิสทฺทโต ภาเว ยการํ อิการสฺส จ อุการาเทสํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โสจพฺยํ สุจิภาโว’’ติฯ เอตฺถ จ โสจพฺยนฺติ สีลวเสน สุจิภาโวติ วุตฺตํฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.304) ปน ‘‘โสเจยฺยนฺติ เมตฺตาย จ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส จ วเสน สุจิภาโว’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว อภิธมฺเมปิ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสจพฺยํ? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ วุจฺจติ โสจพฺย’’นฺติ นิทฺเทโส กโตฯ เอตฺถาปิ หิ ‘‘เมตฺตี’’ติอาทินา ยา กาจิ เมตฺตา วุตฺตา, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ปน อปฺปนาปฺปตฺตาวฯ

[169-171] ฉฏฺฐสตฺตมอฏฺฐมานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนวฯ

[172] นวเม กามํ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวปิ พลฏฺโฐ เอว, ปฏิปกฺเขหิ ปน อกมฺปนียตํ สาติสยํ พลฏฺโฐติ วุตฺตํ ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺเจ อกมฺปเนนา’’ติอาทิฯ

[173] ทสเม ปจฺจนีกธมฺมสมนโต สมโถ, สมาธีติ อาห ‘‘สมโถติ จิตฺเตกคฺคตา’’ติฯ อนิจฺจาทินา วิวิเธนากาเรน ทสฺสนโต ปสฺสนโต วิปสฺสนา, ปญฺญาติ อาห ‘‘สงฺขารปริคฺคาหกญาณ’’นฺติฯ

[174] เอกาทสเม ทุสฺสีลฺยนฺติ สมาทินฺนสฺส สีลสฺส เภทกโร วีติกฺกโมฯ ทิฏฺฐิวิปตฺตีติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา ทูสิกา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิวิปตฺตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติฯ

[175] ทฺวาทสเม สีลสมฺปทาติ สพฺพภาคโต ตสฺส อนูนตาปตฺติ ปริปุณฺณภาโว สีลสมฺปทาฯ ปริปูรณตฺโถ เหตฺถ สมฺปทาสทฺโทฯ เตเนวาห ‘‘ปริปุณฺณสีลตา’’ติฯ ทิฏฺฐิสมฺปทาติ อตฺถิกทิฏฺฐิอาทิสมฺมาทิฏฺฐิปาริปูริภาเวน ปวตฺตํ ญาณํฯ ตญฺจ กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺฐิอาทิวเสน ปญฺจวิธํ โหตีติ อาห ‘‘เตน กมฺมสฺสกตา’’ติฯ

[176] เตรสเม สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ สีลํ, จิตฺตวิสุทฺธิอาทิอุปริวิสุทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ วิสุทฺธสีลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุวิสุทฺธเมว หิ สีลํ ตสฺสา ปทฏฺฐานํ โหติฯ เตนาห ‘‘สีลวิสุทฺธีหิ วิสุทฺธิสมฺปาปกํ สีล’’นฺติฯ เอตฺถาปิ วิสุทฺธิสมฺปาปกนฺติ จิตฺตวิสุทฺธิอาทิอุปริวิสุทฺธิยา สมฺปาปกนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อภิธมฺเม (ธ. ส. 1372) ปนายํ ‘‘ตตฺถ กตมา สีลวิสุทฺธิ? กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ สีลวิสุทฺธี’’ติ เอวํ วิภตฺตาฯ

ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ ทสฺสนญาณํ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ปรมตฺถวิสุทฺธิํ นิพฺพานญฺจ ปาเปตุํ อุปเนตุํ สมตฺถํ กมฺมสฺสกตญาณาทิ สมฺมาทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิสุทฺธิสมฺปาปิกา…เป.… ปญฺจวิธาปิ วา สมฺมาทิฏฺฐี’’ติฯ

เอตฺถาปิ วิสุทฺธิสมฺปาปิกาติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา ทสฺสนนิพฺพานสงฺขาตาย ปรมตฺถวิสุทฺธิยา จ สมฺปาปิกาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อภิธมฺเม (ธ. ส. 1373) ปนายํ ‘‘ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ? กมฺมสฺสกตญาณํ, สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ, มคฺคสฺส มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ, ผลสมงฺคิสฺส ญาณ’’นฺติ เอวํ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ อิทํ อกุสลกมฺมํ โน สกํ, อิทํ ปน กมฺมํ สกนฺติ เอวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ กมฺมสฺสกตชานนญาณํ กมฺมสฺสกตญาณํฯ ติวิธทุจฺจริตญฺหิ อตฺตนา กตมฺปิ ปเรน กตมฺปิ โน สกกมฺมํ นาม โหติ อตฺถภญฺชนโต, สุจริตํ สกกมฺมํ นาม อตฺถชนนโตฯ วิปสฺสนาญาณํ ปน วจีสจฺจญฺจ อนุโลเมติ, ปรมตฺถสจฺจญฺจ น วิโลเมตีติ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนตฺถํ อารมฺภกาเล ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปวตฺตํ วจีสจฺจญฺจ อนุโลเมติ, ตเถว ปฏิวิชฺฌนโต ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานญฺจ น วิโลเมติ น วิราเธติ เอกนฺเตเนว สมฺปาปนโตฯ

[177] จุทฺทสเม ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ ปฐมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตาฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยํฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.304) ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ ญาณทสฺสนํ กถิตํฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริย’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ ญาณทสฺสนนฺติ ญาณภูตํ ทสฺสนํฯ เตน ทสฺสนมคฺคํ วทติฯ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยนฺติ ปฐมมคฺคสมฺปยุตฺตวีริยมาหฯ อปิจ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สพฺพาปิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยํฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ‘‘อปิจ ปุริมปเทน จตุมคฺคญาณํ, ปจฺฉิมปเทน ตํสมฺปยุตฺตํ วีริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

อถ วา ทิฏฺฐีวิสุทฺธีติ กมฺมสฺสกตญาณาทิสงฺขาตา สพฺพาปิ สมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตาฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโมติฯ อยเมว ปาฬิยา สเมติฯ อภิธมฺเม หิ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปนาติ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโม’’ติ เอวมยํ ทุโก วิภตฺโตฯ เตเนว อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1374) ‘‘ยา ปญฺญา ปชานนาติอาทีหิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตญาณาทีเนว จตฺตาริ ญาณานิ วิภตฺตานิฯ

‘โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ’ติอาทีหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺฐํ วีริยํ คหิตํ ปญฺญาย โลกิยฏฺฐาเน โลกิยํ, โลกุตฺตรฏฺฐาเน โลกุตฺตร’’นฺติ วุตฺตํฯ

อิธาปิ วิสุทฺธิสมฺปาปิกา จตุมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ, ปญฺจวิธาปิ วา สมฺมาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิสมฺปาปิกา สมฺมาทิฏฺฐิเยวา’’ติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมมคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยนฺติ อิทํ ปน ‘‘ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ ปฐมมคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยนฺติ วุตฺต’’นฺติ อธิปฺปาเยน วทติฯ เอตฺถ จ ตํตํภาณกานํ มตเภเทนายํ วณฺณนาเภโทติ น อฏฺฐกถาวจนานํ อญฺญมญฺญวิโรโธ สงฺกิตพฺโพฯ อถ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ เหฏฺฐิมมคฺคสมฺปยุตฺตเมว วีริยํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตญฺหิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อนุรูปตฺตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตสฺสา ทิฏฺฐิยาติ เหฏฺฐิมมคฺคสมฺปยุตฺตาย ทิฏฺฐิยาฯ ยถาทิฏฺฐิสฺสาติ อนุรูปทิฏฺฐิสฺส กลฺยาณทิฏฺฐิสฺส นิพฺพตฺติตปฺปการทิฏฺฐิสฺส วา นิพฺพตฺเตตพฺพปธานานุรูปทิฏฺฐิสฺส ยถาทิฏฺฐิปฺปวตฺตกิริยสฺส วาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺถํ สํวณฺณยนฺติฯ

[178] ปนฺนรสเม สมตฺตํ ตุสฺสนํ ติตฺติ สนฺตุฏฺฐิ, นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺฐีติ อสนฺตุฏฺฐิ, อสนฺตุฏฺฐิสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺฐิตาฯ ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสนฺตุฏฺฐสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ตสฺสา เอตํ อธิวจนํฯ ตาย หิ สมงฺคิภูโต ปุคฺคโล สีลํ ปูเรตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทติ, ฌานํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ, อารทฺธวิปสฺสโก อรหตฺตํ อคฺคเหตฺวา อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติ, ‘‘อลเมตฺตาวตา กตเมตฺตาวตา’’ติ สงฺโกจํ น ปาปุณาติฯ เตนาห ‘‘อญฺญตฺร อรหตฺตมคฺคา กุสเลสุ ธมฺเมสุ อสนฺตุฏฺฐิภาโว’’ติฯ ตตฺร อญฺญตฺร อรหตฺตมคฺคาติ อรหตฺตมคฺคสมฺปตฺตํ วินาติ อตฺโถฯ ‘‘อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมิ’’นฺติ อิทํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ น วิภตฺตํฯ

[179] โสฬสเม มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ เอตสฺสาติ มุฏฺฐสฺสติ, ตสฺส ภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจนฺติ อาห ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺจนฺติ มุฏฺฐสฺสติภาโว’’ติฯ มุฏฺฐสฺสติภาโวติ จ สติปฺปฏิปกฺโข ธมฺโม, น สติยา อภาวมตฺตํฯ อสมฺปชญฺญนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ อสมฺปชญฺญํ? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ…เป.… อวิชฺชาลงฺฆี โมโห อกุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. 1357) เอวํ วุตฺตา อวิชฺชาเยวฯ

ตถา หิ วิชฺชาปฏิปกฺโข อวิชฺชา วิชฺชาย ปหาตพฺพโต, เอวํ สมฺปชญฺญปฺปฏิปกฺโข อสมฺปชญฺญํ ฯ ยสฺมา ปน สมฺปชญฺญปฺปฏิปกฺเข สติ ตสฺส วเสน ญาณสฺส อภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อญฺญาณภาโว’’ติฯ

[180] สตฺตรสเม อปิลาปนลกฺขณา สตีติ อุทเก ลาพุ วิย เยน จิตฺตํ อารมฺมเณ ปิลวิตฺวา วิย ติฏฺฐติ, น โอคาหติ, ตํ ปิลาปนํฯ น ปิลาปนํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว เอติสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณาฯ

สมาปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

1. โกธเปยฺยาลํ

[181] อิโต ปเรสุ โกธวคฺคาทีสุ อุปนนฺธนลกฺขโณติ กุชฺฌนวเสน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 3, 4) จิตฺตปริโยนนฺธนลกฺขโณฯ ปุพฺพกาลิกํ โกธํ อุปนยฺหติ พนฺธติ, กุชฺฌนาการํ ปพนฺธติ ฆเฏติฯ อาฆาตวตฺถุนา จิตฺตํ พนฺธนฺตี วิย โหตีติ อปรกาโล โกโธ อุปนาโหฯ สุฏฺฐุ กตํ การณํ อุปกาโร สุกตการณํ, ตสฺส ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส มกฺขนํ อุทกปุญฺฉนิยา วิย สรีรานุคตสฺส อุทกสฺส ปุญฺฉนํ วินาสนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ สุกตกรณมกฺขนลกฺขโณฯ ตถา หิ โส ปเรสํ คุณานํ มกฺขนฏฺเฐน มกฺโขติ วุจฺจติฯ พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริํสุ, ‘‘อีทิสสฺส จ พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คหิตา, ตว จ มม จ โก วิเสโส’’ติอาทินา นเยน อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาหี ปลาโสติ อาห ‘‘ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส’’ติฯ ตตฺถ ยุคคฺคาโห นาม สมธุรคฺคาโห, อสมมฺปิ อตฺตนา สมํ กตฺวา คณฺหนํฯ ปลาสตีติ ปลาโส, ปเรสํ คุเณ ฑํสิตฺวา ทนฺเตหิ วิย ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ

อุสูยนลกฺขณาติ ปเรสํ สกฺการาทีนิ ขิยฺยนลกฺขณาฯ มจฺเฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํฯ ตญฺจ อาวาสมจฺฉริยาทิวเสน ปญฺจวิธนฺติ อาห ‘‘ปญฺจมจฺเฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติฯ